Dinde reformda Abduh Ekolü`nün rolü!.. İslam âlemindeki dinde reform hareketleri hep İngiliz sömürge idâreleri altındaki ülkelerde ... Merhum Mehmet Oruç Sık sık; dinde reform, dinde yenilik, dinde güncelleme, dinde değişiklik yapılmak istendiğinden bahsediyoruz. Bu düşünceyi İslam dünyasına yayan Muhammed Abduh ve onun ekolüdür. Bunun için bu ekolü ve fikirlerini ve perde arkasında kimlerin bulunduğunu iyi bilmemiz lazımdır... Avrupalı İslam karşıtları, asırlardır güç kullananak yaptıkları mücadelede istedikleri neticeyi alamayınca mücadele metotlarında değişikliğe gitmeye karar verdiler. Asırlardır Müslümanların birlik ve beraberliğini sağlayan, Ehl-i sünnet mezheplere ve âlimlere ve bunların kitaplarına itimadın devam etmesi halinde İslama bir zarar veremeyeceklerini anlamışlardı. KALE İÇERİDEN FETHEDİLİYOR Bunun için öncelikleri Ehl-i sünnet âlimlerinin koyduğu esasları yıkmakla işe başladılar. Bu yıkım işini de ancak Müslümanların içinden birileri yapabileceği için, içeriden adam ayartmaya, satın almaya ve Müslüman kılığında kendi casuslarını yetiştirmeye yöneldiler. Bu işin öncülüğünü yapan da İngilizlerdi. İslam âlemindeki dinde reform hareketleri hep İngiliz sömürge idâreleri altındaki ülkelerde filizlenmiştir. Bu hareketin belli başlı öncüleri Afganistan`da Cemâleddin Efganî(1839-1897); Mısır`da Muhammed Abduh(1849-1905) ile Reşîd Rızâ(1865-1935); Hindistan`da Sir Seyyid Ahmed Han(1817-1898), Şiblî Nûmânî(1857-1914) Pakistan`da Muhammed İkbâl(1877-1938) olmuştur. Bu zararlı, yıkıcı akımın yayılmasında en etkili olan Muhammed Abduh`tur. Hocası, üstadı olan Cemaleddin Efgani ile Paris`te ve daha sonra Beyrut`ta Urvetu`l-Vüska adlı dergiyi çıkarttılar. Derginin, İslam dünyasında Arap milliyetçiliği fikirlerinin uyandırılmasında, Osmanlıdan ayrılmalarında büyük tesiri oldu. Daha sonra Abduh, reformcu fikirlerinden dolayı İngilizlerin desteği ile Mısır Baş Müftülüğü`ne atandı. Mısır Baş Müftüsü olarak edindiği etkin konum sayesinde dinde reform fikirlerini sadece Mısır`da değil, tüm İslam dünyasına yaydı. Bütün bunlar, kendi gayretiyle değil dış desteklerle olmuştur. Beyrut mason locası başkanı Hannâ Ebî Râşid 1961`de yayınladığı (Dâire-tül-me`ârif-ül-masoniyye) kitabında bu desteği şöyle ifade etmektedir: â€œCemâleddîn-i Efgânî, Mısırda mason locası reîsi idi. Âlimlerden ve devlet adamlarından üç yüze yakın üyesi vardı. Ondan sonra, üstâd Muhammed Abduh reîs oldu. Abduh, büyük bir mason idi. Bunun, masonluk ruhunu Arab memleketlerine yaydığını kimse inkâr edemez. ETKİ ALANI GENİŞ... Abduh Ekolü`nün fikirleri bütün İslam ülkelerini etkisi altına almıştı. Çünkü, her türlü propaganda ve istismar yolu kullanıldığı için bilerek veya bilmeyerek çok kimse bu fikirlere büyük ilgi gösterdi. H. Mehmet İmamoğlu, â€œİslam Modernizminin Öncüleri ve Kur`an Yorumları adlı makalesinde her kesimde görülen bu ilgiyi şöyle ifade ediyor: Efgani`nin fikirleri, Muhammed Abduh vasıtasıyla İslam dünyasında yayılmıştır. Batıcı, Türkçü, İslamcı olarak farklı ideolojilere mensup birçok Osmanlı münevveri onun sohbet ve yazılarından, ya doğrudan yahut da dolaylı olarak faydalanmış ve etkilenmişlerdir. Bazı Yeni Osmanlılar, Jön-Türkler, M. Emin Yurdakul, Yusuf Akçura, Ahmet Ağaoğlu gibi Türkçüler, Mehmet Akif gibi `İslamcılar.` Abdullah Cevdet gibi dinsizler, Seyyid Bey, Şemseddin Günaltay gibi değişimci/yenilikçi şahıslar bunlar arasındadır. Mesela Cemâleddin Efgani hakkında eski başbakanlardan Şemseddin Günaltay, `Şeyh, Peygamber kadar şâyân-ı hürmet; ona itiraz edenler Ebu Cehil kadar lânete müstehaktır` demiştir. Listeye; Mevdudi, S.Kutup, Hamidullah ve Fazlurranman`ı da ilave etmezsek, bunlara haksızlık etmiş oluruz. Bugün Abduh Ekolü değişik fikir akımlarına mensup hemen bütün Türkiye aydınlarını tesiri altına almıştır. Dini yayınlarda bu fikirlere geniş yer verilmektedir. Yarın da, Abduh Ekolü`nün belli başlı fikirlerini ele almak istiyorum.